Józef Czapski – syn Józefy Leopoldyny hrabiny Thun – Hohenstein (Austriaczki) oraz hrabiego Jerzego Hutten – Czapskiego (Polaka). Wnuk hrabiego Fryderyka Franciszka Józefa Thun-Hohenstein, urodzonego 7 maja 1810 w Děčín, siostrzeniec Franciszka Thun- Hohenstein (Namiestnika Czech w latach 1889-1896 i latach 1911-1915).
Urodził się w Pradze, dzieciństwo spędził na ziemiach polskich, pod zaborem rosyjskim, młodość – w Piotrogrodzie, niepodległej Polsce i Francji, dorosłe życie – we Francji.
Józef Czapski – polski malarz, pisarz, żołnierz Armii Andersa, więzień obozów sowieckich w latach 1939-1941 (Starobielsk, Pawliszczew Bor, Griazowiec), znalazł się wśród 395 ocalonych z blisko 22 tys. polskich obywateli wziętych do niewoli po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku. Do końca życia zabiegał, by świat dowiedział się o zbrodni katyńskiej.
1896
2 kwietnia – w Pałacu Thunów w Pradze, przy ul. Nerudovej 20 urodził się Józef Czapski. Rodzina chciała, by dzieci rodziły się w rodowym Pałacu, a nie w majątku będącym wówczas na terenach zaboru rosyjskiego. Z rodzinnego majątku z terenów dzisiejszej Białorusi z miejscowości Przyłuki brzemienna Józefa Hutten- Czapska przybyła więc do Pragi, gdzie mieszkała jej matka i rodzeństwo. Poród odbył się w mieszkaniu starszego brata, Franciszka Thuna, wieloletniego namiestnika Czech i późniejszego (w latach 1898 – 1899) premiera Austrii. Akuszerką była Gabriela Suda.
4 kwietnia– dziecko zostało ochrzczone w Kościele św. Mikołaja w Pradze.
Dzieciństwo Józef Czapski spędził w rodzinnym majątku w Przyłukach nieopodal Mińska. (dzisiejsza Białoruś, wówczas ziemie polskie pod zaborem rosyjskim).
1903
13 sierpnia – zmarła w połogu 36 letnia Józefa Hutten – Czapska. Józef stracił w jednym dniu matkę i przedwcześnie urodzoną siostrę Teresę. Miał wówczas 7 lat.
W domu rodzinnym pod opieką nauczyciela Wacława Iwanowskiego oraz guwernantek uczył się francuskiego, niemieckiego oraz rosyjskiego. Otrzymał podstawowe wykształcenie. Pobierał nauki rysunki, rzeźbił, ale także uczył się gry na fortepianie.
1905
Wraz z czwórką rodzeństwa spędził w sierpniu i we wrześniu czas pod opieką swojej babci Elżbiety Meyendorff Emerykowej Czapskiej w Suddenbach, pod Rygą.
1909
Lato spędził w Houlgate (Normandia).
1912-1915
Uczył się w XII Gimnazjum na Fontance w Petersburgu. Towarzyszył mu nauczyciel Wacław Iwanowski. W tym też czasie kontynuował naukę gry na fortepianie i brał lekcje rysunku.
Latem wraz ze swoim bratem Stanisławem i nauczycielem Władysławem Iwanowskim podróżował po Włoszech, przebywał także w Wenecji. Odwiedził Villars-sur-Ollon w Alpach Szwajcarskich.
1915
30 czerwca został przyjęty na Wydział Prawa Cesarskiego Uniwersytetu Piotrogrodzkiego, który gwarantował odroczenie od służby wojskowej. Mieszkał u wuja Aleksandra Meyendorffa.
Wspominając po latach studia, stwierdził, że niczego się nie nauczył. „Kochałem się w Puszkinie, w Dostojewskim. Miałem jakiś kompleks niższości wobec literatury rosyjskiej” (film Czapski, reż. A. Holland, A. Wolski, 1985).
1916
W związku z wybuchem I wojny światowej (w 1914 roku) i uchyleniem przez Radę Ministrów (w styczniu 1916 roku) ustawy gwarantującej studentom odroczenie służby wojskowej latem, stanął w obliczu powołania do wojska. W tej sytuacji postanowił skorzystać z możliwości uzyskania w przyspieszonym trybie stopnia podoficerskiego i 25 maja tego roku zwrócił się do rektora z prośbą o zwolnienie z uczelni, które uzyskał 31 maja. Dzięki koneksjom ojca (w tym pomocy gen. N. W. Bibikowa) wstąpił do Korpusu Paziów. W tej elitarnej uczelni wojskowej kształcił się na młodszego oficera kawalerii od czerwca 1916 do lutego 1917 roku. Korpus Paziów, w którym było wówczas sporo Polaków, w tym kuzyni hr. Platerowie, ukończył ze stopniem chorążego.
Przeczytał broszurę antywojenną Romain Rollanda pt. Au dessus de la mêlée . Pod jej wpływem napisał list do autora i uzyskał odpowiedź . To pierwszy moment rodzenia się poglądów pacyfistycznych. Zafascynował się twórczością Lwa Tołstoja.
1917
Czapski w Piotrogrodzie jest świadkiem wybuchu rewolucji lutowej, jednak pierwsze dni spędził w szkolnym szpitalu.
„Nam zdawała się ta wiosenna rewolucja pełna nadziei, całe, jak sądziliśmy, imperium rozpadnie się na niepodległe kraje, a Polska w pierwszym rzędzie, powstanie w historycznych granicach – napisała po latach Maria Czapska.
Od lipca służył w 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, który latem tego roku walczył z wojskami państw centralnych w rejonie Stanisławowa, Tarnopola i Kałusza (Ukraina).
1918
22 stycznia w Bobrujsku, powodowany ideami pacyfistycznymi, wystąpił z wojska wraz z Antonim i Edwardem Marylskimi. Po paru dniach pobytu w Przyłukach wszyscy trzej wyjechali do Piotrogrodu. Wkrótce dołączyły do nich starsze siostry Józefa Czapskiego, Karla i Maria i wspólnie założyli religijno-pacyfistyczną komunę, której duchowym przywódcą staje się Antoni Marylski.
Końcem maja dzięki pomocy Henryka Przewłockiego udało mu się wyjechać wraz z siostrami w kierunku Warszawy.
28 sierpnia – 4 października ostatni raz przebywał w domu rodzinnym w Przyłukach.
16 października w Warszawie zapisał się do Akademii Sztuk Pięknych, do pracowni Stanisława Lentza. Uczęszczał przez miesiąc…
11 listopada po 123 latach nieobecności na mapach politycznych Europy Polska odzyskała niepodległość.
„[…] zbrojne pogotowie Ukraińców, zagrożenie Lwowa, zmobilizowało młodzież [polską – ES]. Tłumny wiec akademicki uchwalił powszechny zaciąg i zamknięcie wyższych uczelni” – pisała Maria Czapska.
„Cała młodzież wstępowała do wojska, w Małopolsce toczyły się walki z Ukraińcami, a ja czułem się zupełnie wykołowany, nie chcąc, nie mogąc z moimi przekonaniami iść do wojska, znalazłem się jakby wyłączony ze społeczeństwa, wyłączony z Polski. Zwróciłem się więc do dowódcy 1. Pułku, […] prosząc, by mi zlecił jakąkolwiek robotę, bylebym nie musiał zabijać. – wspominał Józef Czapski.
Otrzymał misję odszukania 5 oficerów polskich I Pułku Ułanów Krechowieckich i w listopadzie wyruszył do Piotrogrodu. Poszukując wieści o zaginionych, poznał zupełnym przypadkiem Dmitrija S. Mereżkowskiego, jego żonę Zinaidę Gippius i Dmitrija W. Fiłosofowa, którzy wyjaśnili mu, jak można i należy pogodzić idee pacyfistyczne ze walką przeciwko wrogom. Relacje z nimi stały się na tyle bliskie, że odwiedzał ich zimą 1918 roku prawie codziennie, na ul. Siergiejewskiej.
1919
22 stycznia powrócił do Warszawy i oznajmił , że jeńcy polscy zostali rozstrzelani. Przebywał także w Krakowie, gdzie pod wpływem lektur Stanisława Brzozowskiego, Cypriana Kamila Norwida odkrywał w sobie fascynację polskością.
1920
Do maja służył w stopniu szeregowca w pociągu pancernym „Śmiały”, dowodzonym przez braci Małagowskich. Od maja walczył w I Pułku Ułanów Krechowieckich, biorąc udział w wyprawie kijowskiej przeciwko bolszewikom i został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, a także awansował do stopnia podporucznika.
„W końcu 1920 roku, roku śmiertelnego zagrożenia kraju i jego wyzwolenia, które nazywano cudem nad Wisłą, postanowiliśmy z bratem osiąść w Krakowie, gdzie dziadek nasz zamieszkał na starość i stworzył muzeum swego imienia, gdzie babkę naszą łączyły więzy serdeczności z rodzinami Popielów, Morawskich i Pusłowskich – Kraków był mi bliższy niż Warszawa” – napisała Maria Czapska. W całym kraju zjednoczonym otwierały się szkoły, uniwersytety, akademie. Mogliśmy wreszcie, po tylu zwłokach, zabrać się do naszych studiów”.
1921
W lutym zapisał się do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i rozpoczął studia malarskie. Uczył się m.in. w pracowni Władysława Jarockiego, Wojciecha Weissa i Józefa Pankiewicza. Bardzo często bywał w Warszawie, widywał się z Dimitrijem Fiłosofowem.
1923
Z koleżankami i kolegami z Akademii Sztuk Pięknych założył grupę Komitet Paryski (skrót : KP, potocznie zwani Kapistami).
1924
Latem grupa wyjechała do Paryża. Czapski dołączył do nich we wrześniu. Jako jedyny biegle władający językiem francuskim zajmował się sprawami organizacyjnymi. Pomagał znaleźć pracę, nawiązać kontakty z francuskim środowiskiem. Przeżywał wówczas okres zwątpienia w swój talent malarski. W Paryżu towarzyszyła mu siostra Maria, która pisała swoją pracę o Adamie Mickiewiczu. Dzięki swojemu arystokratycznemu pochodzeniu nawiązał kontakty z Misią Godebską-Sert i Lily Pastré. W ich w salonach, w których spotykali się artyści skupiający się wokół Baletów Rosyjskich Siergieja Diagilewa poznał Jeana Cocteau, Igora Strawińskiego, Maurice’a Ravela, Nicolas Nabokov’a, Pablo Picasso. Bywał u Jacques’a Maritaine’a w Meudon pod Paryżem.
Odkrył dla siebie malarstwo Bonnarda i Cezanne’a.
1925
Pracował w Paryżu rysując do paryskich żurnali mód; okazjonalne uczestniczył w zajęciach w Académie Colarossi i w Académie Ranson. Poznał w tym czasie Rogera Bissière`a. Z kapistami wyjeżdżali na planery do La Ciotat Zorganizowali bal w Société Nationale d`Horticulture de France przy rue de Grenelle, na którym obecni byli: Pierre Bonnard , Constantin Brancusi , Jean Cocteau, Misia Godebska-Sert.
1926
Zachorował na tyfus. Rekonwalescencję odbywał w Londynie u wuja, Aleksandra Meyendorffa. W tym czasie czytał wnikliwie wydane dzieła Prousta i napisał esej pt. Marceli Proust, wydrukowany w polskim Przeglądzie Współczesnym rok 1928 nr 71. Zwiedzał muzea, w tym National Gallery, gdzie głębokim malarskim przeżyciem był dla niego obraz Camille’a Corota Jeździec w lesie.
Po powrocie do Paryża dzięki Danielowi Halévy nawiązał liczne kontakty w paryskich kręgach intelektualno-artystycznych. Poznał w tym czasie André Malraux, François Mauriaca, Léon-Paul Fargue’a, Drieu de la Rochelle’a, Maurice Sachs’a, Paul Morand’a, Julien Green’a. Przeprowadził wywiad z André Maurois i opublikował rozmowę w prasie polskiej.
1929
Poznał Gertrudę Stein u malarza Louisa Marcoussisa. Potem bywał w jej paryskiej pracowni-salonie, a w 1930 roku odwiedził ją na wsi. Była wtedy uważana za „papieżycę malarstwa”. Kupiła obrazy kapistów.
1930
Grupa Kapistów po raz pierwszy wystawiła swoje prace we Francji, w Paryżu, w Galerie Zak na Place St. Germain-des-Prés. Czapski pokazał kilka swoich prac . Wystawie patronowała Lily Pastré.
W maju i w czerwcu podróżował po Hiszpanii; szczególnie silne wrażenie wywarły na nim dzieła Francisco Goi w Muzeum Prado.
25 lipca w Polsce, w Mordach, w majątku siostry Karli i jej męża Henryka Przewłockiego, umarł ojciec Józefa Czapskiego, Jerzy.
Na zaproszenie Józefa Czapskiego do Polski przybył Daniel Halévy. Efektem jego wizyty w Polsce i Europie Środkowej była książka pt. Courrier d’Europe (Paris, Ed. Grasset 1933), którą autor dedykował Czapskiemu.
1931
Grupa Kapistów zorganizowała wystawę swoich prac w Genewie w Galerie Moss. Większość kapistów powróciło po tej wystawie do Polski. Czapski pozostał jeszcze we Francji, odwiedzając sporadycznie Polskę (m.in. Kraków, Warszawę).
W grudniu w Polsce odbyła się wystawa kapistów. W Warszawie, w Polskim Klubie Artystycznym „Polonia” Czapski pokazał także swoje prace.
1932
Wystawa indywidualna w Galerie Vignon (17, rue Vignon) w Paryżu.
Wystawa indywidualna w Galerie Georges Maratier w Paryżu przy finansowym wsparciu Gertrud Stein.
Pod koniec roku postanowił wrócić do Polski i na stałe zamieszkać w Warszawie. Najpierw przy ul. Filtrowej 83 / 9, w kolejnych latach w podwarszawskim Józefowie.
Pracował nad książką o Wasiliju Rozanowie.
1934
Wystawa kapistów w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie. Czapski wystawił 21 obrazów. Po wernisażu poznał Ludwika Heringa, z którym przyjaźnił się do końca życia Ludwika, do 4 grudnia 1984 roku.
1935
Józef Czapski brał udział w wystawie inauguracyjnej „Salon 35” w Poznaniu oraz w wystawie „Zwornika” w Belgradzie. Prace pokazali tam także inni polscy malarze z grupy Kapiści, m.in. Jan Cybis, Zygmunt Waliszewski, Hanna Rudzka – Cybisowa, Kazimierz Mitera.
Przebywał w tym roku także w Paryżu. Pracował nad książką o Józefie Pankiewiczu. Zwrócił uwagę na wystawę niemieckiego ekspresjonisty Maxa Beckmanna.
W czasie „przechadzek” po Luwrze wraz z Pankiewiczem poznał młodego stypendystę z Wilna, poetę Czesława Miłosza, późniejszego laureata Literackiej Nagrody Nobla (1980), z którym potem połączą go relacje w paryskiej Kulturze.
1936
Wystawa zbiorowa rysunków, w salach Związku Polskich Artystów Plastyków w Warszawie.
W Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie wygłosił odczyt O Cézannie i świadomości malarskiej.
Nakładem M. Arcta w Warszawie ukazała się jego pierwsza książka „Józef Pankiewicz. Życie i dzieło. Wypowiedzi o sztuce”.
1937
Otrzymał nagrodę w czasie „Salonu 35” w Poznaniu
Otrzymał nagrodę w Salonie Malarskim w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie
W czasie Wielkiej Światowej Wystawy w Paryżu otrzymał brązowy medal za obraz „Soir”, namalowany w 1936 roku.
Pokazał swoje prace w Salonie Wiosennym w Pałacu Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie.
1938
„Józef Czapski ma zaszczyt prosić J.W.P. o przybycie do Instytutu Propagandy Sztuki na otwarcie wystawy swoich prac, które się odbędzie w sobotę, 26 marca o g. 13. Wystawa trwać będzie do 18 kwietnia 1938”
Udział w wystawach: w X Salonie Malarskim w Warszawie, w wystawie Inauguracyjnej w Domu Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie, w Salonie 35 w Poznaniu i w Polskim Pawilonie na Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Pittsburgu.
1939
Udział w wystawie „Martwa natura w malarstwie polskim” w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie.
Obraz Gołębnik (namalowany w 1938 roku) został wyeksponowany na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w Pawilonie Polski. Obraz nie wrócił do kraju z powodu wybuchu II wojny światowej. Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Polskiego w Chicago
W okresie od 1934 -1939 roku Józef Czapski brał czynny udział w polskim życiu artystycznym i intelektualny. Był związany ze środowiskiem Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie oraz publikował w miesięczniku „Głos Plastyków” i tygodniku „Wiadomości Literackie”.
Spotykał się w nieformalnym klubie dyskusyjnym „Domik w Kołomnie” z grupą emigrantów rosyjskich. Tam też spotkał po raz pierwszy Jerzego Giedroycia, wówczas redaktora „Buntu Młodych”, z którym w 1946 roku we Francji będzie współtworzył emigracyjne Wydawnictwo Instytut Literacki.
Malował, pisał i wystawiał prace wraz z grupą Kapistów. W latach 1931 -1939 – jak podał Janusz Nowak, Józef Czapski namalował około 160 udokumentowanych obrazów. Większość zaginęła w czasie II wojny światowej w Warszawie.
Wybuch II wojny światowej
1939
1 września jako oficer rezerwy został zmobilizowany i udał się do Krakowa, do 8 Pułku Ułanów.
27 września w Chmielku, na granicy województwa lwowskiego został wraz z dwoma szwadronami rezerwowymi 8 Pułku wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną i osadzony w obozie sowieckim w Starobielsku.
1940
W obozie Starobielsk w chwili rozładowania 5 kwietnia było 3920 oficerów wraz z kilkudziesięcioma więźniami cywilnymi i około 30 podchorążych i chorążych. Uratowało się spośród nich 79. Jestem jednym z nich. Cała reszta zginęła bez śladu” (Wspomnienia starobielskie).
12 maja opuścił Starobielsk. 395 jeńców NKWD przetransportowało do Juchnowa (Pawliszczew Bor). Tam nadano im numery. Czapski otrzymał 205. Potem wywieziono ich do Griazowca pod Wołgą. W obozie w Griazowcu Czapski prowadził dla współwięźniów – w ramach lekcji języka francuskiego – wykłady o literaturze francuskiej i malarstwie. Dzięki zapiskom swoich kolegów mógł po latach odtworzyć wykłady o Marcelu Prouście. Zostały wydane jako: „Proust contre la déchéance. Conférences au camp de Griazowietz”.
1941
30 lipca 1941 roku w Londynie premier gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS. Dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.
Czapski do sierpnia przebywał w obozie w Griazowcu.
Po zwolnieniu z obozu 3 września wstąpił do formujących się w Tocku Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR.
Na pytanie zadane mu w wywiadzie w 1943 roku o to, jakie były kryteria wyboru ocalonych jeńców, Czapski powiedział:
„Po naszym wyjeździe prawie nikt już nie pozostał w Starobielsku. Nasza grupa składała się ona z kilkunastu oficerów. Nasuwa się pytanie, na podstawie jakiego kryterium zostali oni wybrani. Zastanawiałem się często nad tym pytaniem i przyszedłem do przekonania, że nie było żadnej wyraźnej podstawy politycznej czy innej, aby uratować życie 70 oficerom, których ze Starobielska przewieziono do Griazowca. Jedynym kryterium była tu zupełna dowolność, która robi wrażenie przypadku. Była tam cała gama stopni i przekonań, od generała Wołkowickiego do szeregowca, od ludzi, którzy zrobili sobie „krasny ugołok” do skrajnych zwolenników ONR”.
Dzisiaj wiemy z dokumentów przytoczonych przez Czesława Madajczyka, że 30 stycznia 1940 roku do radcy ambasady niemieckiej w Rzymie – barona Johanna von Plessena, zwrócił się hrabia Ferdynand de Castel z prośbą o pomoc w wydostaniu z niewoli polskiego hrabiego Józefa Czapskiego. W tej samej sprawie pisał do barona von Plessen, książę Bismark. Baron w swoim liście poinformował, że o Czapskim pisała do niego hrabina Palacka, lecz wystąpienia władz dyplomatycznych Niemiec nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, gdyż „władze radzieckie wykazują szczególną powściągliwość w sprawach jeńców wojennych”.
Uratowanie autora „Wspomnień starobielskich” nie było cudem i oprócz wyżej wymienionych wpływowych osobistości z Europy Zachodniej, interweniowali jeszcze książę Stanisław Radziwiłł i książę Eugeniusz Lubomirski. Sam Czapski żył przez lata w przekonaniu, że jego ocalenie było przypadkiem. Dopiero list Natalii Lebiediewej z dnia 22 października 1990 roku, w którym informowała go o interwencji ambasady niemieckiej, sprawił, że poznał prawdę o swoich losach.
W listopadzie został mianowany kierownikiem Biura Poszukiwań Zaginionych w Rosji oficerów i żołnierzy przy sztabie Armii w Buzułuku. Zadaniem biura było spisywanie informacji od przybywających jeńców celem ustalenia także miejsca pobytu zaginionych osób.
1942
Mianowany przez generała Władysława Andersa – dowódcę Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pełnomocnikiem do spraw „niezwróconych jeszcze jeńców” Czapski przebywał w Czkałowie, Moskwie, Kujbyszewie, by uzyskać informacje, co stało się z ponad 21 tysiącami zaginionych jeńców polskich. W Czkałowie rozmawiał z szefem Gułagu gen. Nasiedkinem. Złożył także na Łubiance gen. Reichmanowi, którego przełożonym był Beria, memoriał o zaginionych. Nie uzyskał żadnych informacji.
Po powrocie przedłożył dowódcom Końcowy raport o zaginionych oficerach polskich w ZSRR. Informujący, że nie są znane losy jeńców, ale trafił na trop zbrodni katyńskiej podejrzewając, że to władze sowieckie zgładziły jeńców. Sam jednak w to nie wierzył.
Od marca przebywał w Jangi Jul pod Taszkientem.
W kwietniu został mianowany szefem Wydziału Propagandy i Informacji przy Sztabie Armii Polskiej.
W czerwcu spotykał w Taszkiencie Annę Achmatową i Lidię Czukowską. W ślad za ewakuowaną do Iraku Armią Andersa, jako jeden z ostatnich opuścił Związek Sowiecki i 3 września dotarł do Mesched w Iranie. Gdy zachorował, w szpitalu w Meschedzie zaczął pisać książkę, wspomnienia z czasów niewoli sowieckiej wydaną jako „Wspomnienia Starobielskiej” i potem „Na nieludzkiej ziemi”.
1943
15 lutego w Sali Instytutu Brytyjskiego w Bagdadzie została otwarta wystawa Artystów Plastyków Polskich Żołnierzy. Czapski pokazał kilka obrazów.
13 kwietnia 1943 roku – komunikat radia niemieckiego o odkryciu grobów jeńców polskich w Katyniu.
W wywiadzie opublikowanym w 1943 roku na pytanie, jakie są jego wnioski z poszukiwań jeńców oraz co sądzi o wydanym komunikacie stwierdził:
„Wszelkie produkty niemieckiej propagandy przyjmować musimy ze zrozumiałą ostrożnością. Jednakże szczegółowość informacji, zgoda władz niemieckich na zbadanie sprawy przez delegację Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, ogólnikowe zaprzeczenie sowieckie, a przede wszystkim brak wieści o zaginionych przez całe trzy lata nie pozwalają na optymizm. Z ostatecznym sądem wypada zaczekać na wyniki prac wspomnianej komisji Czerwonego Krzyża. W każdym razie nie mogą one służyć za usprawiedliwienie terroru niemieckiego, tak samo, jak barbarzyństwa niemieckie nie mogą łagodzić naszego sądu o tragedii kozielsko-starobielskiej-ostaszkowskiej.”
Z Armią Andersa przemierzał szlak przez Irak, Palestynę, Syrię, Liban, Egipt – do Włoch.
1944
Brał udział w kampanii włoskiej, Jednak nie walczył z bronią w ręku Sprawował funkcję szefa (w stopniu majora) Wydziału Propagandy i Kultury (do sierpnia 1944 roku), który to wydział zajmował się zagadnieniami oświaty i kultury wśród żołnierzy.
W Rzymie ukazały się nakładem Biblioteki Orła Białego (wydawanej przez Armię gen. Władysława Andersa) Wspomnienia starobielskie –relacja z pobytu w radzieckim obozie jenieckim i misji wyjaśnienia u władz radzieckich losów polskich żołnierzy.
5 października ogłosił list otwarty (liczący ponad 15 stron) do Jacques’a Maritaine’a (wówczas ambasadora gen. de Gaulle’a przy Watykanie) i François Mauriaca protestujący przeciwko zakłamywaniu w propagandzie aliantów, tego co dzieje się w powstańczej Warszawie niszczonej przez Niemców.
List rozpoczął:
„Miałem szczęście znać Was w okresie moich studiów w Paryżu.
Podziwiałem Waszą prawość myślicieli, pisarzy, Waszą odwagę. Dla mnie, obcokrajowca, nie byliście tylko Maritain czy Mauriac, byliście Francją, tradycją prawości intelektualnej, atmosferą, którą się odczuwało u pisarzy francuskich od konserwatystów do rewolucjonistów (oczywiście z wyjątkami)”.
[…]
„Istnieje propaganda, która od czasu utworzenia w 1939 roku paktu Ribbentrop-Mołotow, wyspecjalizowała się w metodzie rozpowszechniania tez nierzeczywistych oraz inna, zbieżna, która odniosła sukces we współczesnych krajach demokratycznych, polegająca na nie zwracaniu uwagi na niewygodne fakty. Ale czy w tym kraju jest osoba, która chciałaby odkryć prawdę, poznać wartość i cierpienie kraju, nawet, jeśli nie jest w stanie mu pomóc?”
Nie otrzymał odpowiedzi.
1945
Od marca 1945 kierował placówką Drugiego Korpusu mieszczącą się początkowo w budynku Ambasady RP u ambasadora Kajetana Morawskiego, a potem w Hôtel Lambert w Paryżu.
12 maja opublikował w Gavroche artykuł „Prawda o Katyniu”.
Spotkał się w czerwcu, w Rzymie z Jacques`em Maritainem ambasadorem Francji przy Watykanie, w Paryżu z André Malraux oraz Gertrud Stein.
1946
W Rzymie wraz z Jerzy Giedroyciem przy wsparciu wojskowego funduszu powstał Instytut Literacki, który jako wydawnictwo publikował wówczas książki polskie.
Zamieszkał na stałe w Paryżu. Publikował artykuły w emigracyjnym piśmie „Kultura” oraz w „Le Figaro Littéraire” „Prevues”, „Gavroche”, „Nova et Vetera”, „Carrefour” oraz w „Wiadomościach” wydawanych przez emigrację polską w Londynie.
Powrócił do malowania. Na wystawie Towarzystwa Przyjaciół Sztuki (organizacji irackich artystów) w Bagdadzie eksponowane są jego obrazy namalowana w czasie pobytu w Iraku.
1947
W czerwcu ukazał się w Rzymie pierwszy numer miesięcznika „Kultura”, którego wydawcą był Instytut Literacki. Pomysłodawcą był Gustaw Herling- Grudziński, który wraz z Jerzym Giedroyciem i przy dużym udziale Józefa Czapskiego pracował nad jego kształtem. Tu Czapski zamieścił szkic napisany po śmierci Pierre’a Bonnarda (zm. 23 stycznia 1947): „Czułem świat Bonnarda tak blisko całej mojej epoki przedwojennej, gdzie żyłem zanurzony w malarstwie, że cały artykuł nazwałem Raj utracony, bo sam wówczas nie wiedziałem, jak w świat malarski powrócić i czy powrócić potrafię”.
Od jesieni zamieszkał z siostrą Marią i przybyłym z Włoch zespołem „Kultury” (Jerzym Giedroyciem, Zofią i Zygmuntem Hertzami) w Maisons-Laffitte pod Paryżem, w wynajętym domu przy 1 Avenue Corneille, w którym mieściły się też biura wydawnictwa Instytutu Literackiego.
„L’Humanité”, pismo francuskich komunistów we wrześniu 1947 otwarcie nazwało Czapskiego i Giedroycia „bandytami i faszystami z armii Andersa”.
W październiku w Calais został zdemobilizowany.
Gdy tylko mógł – rysował w swoim szkicowniku. Powstał wówczas szkic rysunkowy portret Edith Piaf w jednej z kawiarni paryskich. Brał udział w wiecu gen. Charlesa de Gaulle`a w St. Etienne i wielokrotnie spotykał się z jego sekretarzem, André Malraux .
1948
W styczniu spotkał się z Charlesem de Gaulle’em, zaś w maju z Albertem Camus.
Spotykał się z Misią Sert, Lilly Pastré i Dolly Radziwiłł. To także początek osobistej znajomości z François Mauriac’em oraz z Philippe’m Arièsem – francuskim intelektualistą i historykiem średniowiecza.
Poznał 21 letniego malarza Jeana Colin, z którym pozostał w przyjaźni aż do jego śmierci w roku 1959.
W czasie wojny uległy zniszczeniu obrazy, które malował w Warszawie. Po raz pierwszy od 1939 roku wziął do ręki farby olejne i zaczął wracać do malarstwa, nie zaniedbując obowiązków związanych z poszukiwaniem finansów dla wydawnictwa Instytut Literacki i pisaniem artykułów do „Kultury”. Aktywnie uczestniczył do roku 1957 w pracach redakcji.
W tym czasie nawiązał nowe znajomości: Jeanne Hersch, Philippe Ariès, E.M. Cioran, Michel de Ghelderode, Manès Speber, Mary McCarthy, Georges Bernanos.
1949
Instytut Literacki w Paryżu wydał książkę Na nieludzkiej ziemi. Wydawnictwo Calman-Levy odrzuciło propozycję opublikowania jej w języku francuskim argumentując, że za dużo złych rzeczy jest napisane o Stalinie i Rosji. Zaproponowano Czapskiemu, by zrobił korekty. Nie zgodził się. W tym samym roku ukazała się jej wersja francuska w przekładzie Marii Adeli Bohomolec i autora, wstęp Daniela Halévy w niewielkim wydawnictwie (Les Îles d’Or-Éditions Self, Paryż). W „Le Monde” ukazała się recenzja napisana przez Pierre Boutanga.
Początek osobistej znajomości z dyplomatą francuskim Jean Laloy.
Po raz pierwszy po wojnie pokazał swoje prace na wystawie w Paryżu. Tak relacjonował ten fakt swojemu przyjacielowi Ludwikowi Heringowi:
„Tu mi urządził małą wystawkę wydawca najlepszy Degasa [ Daniel Halévy – przypis autorki] – 8 płócien na trzech ścianach, a na czwartej Berthe Morisot – urocze notatki ołówkiem, więc dobre towarzystwo.
1950
Podróżował do Ameryki Północnej . W Nowym Jorku wygłosił serię odczytów o zbrodni katyńskiej i zbierał pieniądze na rzecz Kultury, czasopisma wydawanego we Francji przez ich wydawnictwo Instytut Literacki. .
Na zaproszenie Jamesa Burnhama wraz z Jerzym Giedroyciem wziął udział w konferencji założycielskiej Kongresu Wolności Kultury w Berlinie.
W Paryżu uczestniczył jako świadek w procesie sądowym gazety „Les Lettres Françaises” przeciwko Davidowi Roussetowi.
Początek osobistej znajomości z François Bondy’m pisarzem i dziennikarzem francuskim, sekretarzem Kongresu Wolności Kultury.
1951
Pierwsza indywidualna powojenna wystawa w Galerie Motte w Genewie.
1952
Wystawa w Galerie Bénézit w Paryżu.
Wspólna wystawa z Jean Colin także w Paryżu.
Przed komisją Maddena zeznawał w sprawie zamordowanych jeńców polskich więzionych w sowieckich obozach, na pytanie: Kto w Pana opinii popełnił te morderstwa na jeńcach z obozów Starobielski, Kozielsk, Ostaszków?, odpowiedział: „Po pierwsze, nie mam żadnej wątpliwości, że zamordowani zostali ci ludzie przez Sowiety. Drugi punkt, muszę powiedzieć, że zapominamy iż Rosja Sowiecka jest państwem najbardziej zcentralizowanym (jako rozkazodawstwo). I dlatego za morderstwo nie jest odpowiedzialny jakiś sadysta enkawudysta, ale odpowiedzialny jest Baria i Stalin”.
Amerykanie przesłuchali przed komisją, którą kierował Ray Madden wielu ważnych polityków i pracowników wywiadu, a także m.in. ekspertów, którzy brali udział w pracach ekshumacyjnych w Katyniu, gdy Niemcy w 1943 roku odkryli ciała tysięcy Polaków. Wśród osób zeznających przed komisją, oprócz Józefa Czapskiego byli premier Stanisław Mikołajczyk i Tadeusz Romer, były polski ambasador w ZSRS.
1953
5 marca – umarł Stalin.
Czapski powrócił na dobre do malowania. W liście do Ludwika Heringa czytamy: „Nie malowałem od czasu powrotu do pracy tak dużo. […] I tak już się dzieje, że jak pracuję to … cały dzień –wprost nie ma miejsca na nic […]. Wiek i ciągle jeszcze i jeszcze dłubię w płótnie”.
Gdy nie malował, pisał „ z paletą w ręku” i jeździł do Londynu, Brukseli, by załatwiać wystawy. Planował wystawę w Londynie, ale nie udało się jej zorganizować.
Opublikował m.in. artykuł o malarstwie Raoula Dufy, wspomnienie o Remizowie, przetłumaczył z języka francuskiego tekst Jeana Colin o wystawie rysunków szkół niemieckich z XV i XVI wieku w Luwrze.
1954
Dzięki wsparciu znajomych Józefa Czapskiego (dyplomatów francuskich, arystokratów) i pomocy prawnej dyplomatów francuskich wydawnictwo Instytut Literacki zakupiło dom na granicy miasteczek Maisons-Laffitte a w Mesnil-le-Roi pod adresm: 91, av. Poissy (w Mesnil-le-Roi). Dom stał się siedzibą redakcji polskiego emigracyjnego czasopisma „Kultura” i wydawnictwa Instytutu Literackiego. Dom stał się miejscem zamieszkania: dla Józefa Czapskiego, jego siostry Marii Czapskiej oraz Jerzego Giedroycia, Henryka Giedroycia, Zofii i Zygmunta Hertzów.
Pierwsza wystawa indywidualna prac Czapskiego w Galerie M. Bénézit w Paryżu.
W liście do Ludwika Heringa: „ Zamknąłem wystawę z rezultatem dobrym. Było 20 płócien, 70 rysunków. Pierwsza po wojnie wystawa. Prasa paryska zauważyła, że jestem malarzem „tragedii naszych czasów”, choć moi „ślepi” i żebracy są ze wszystkich czasów , w innym piśmie wiążą mnie z Soutine’em i że umiem mówić rzeczy istotne o rzeczach najpowszedniejszych „puste krzesła”, „puste okno”.
1955
Wystawa w Palais des Beaux-Arts w Brukseli.
Podróżował do Ameryki Południowej (Brazylia, Urugwaj, Argentyna, Wenezuela). Spotkał się z polskim pisarzem Witoldem Gombrowiczem, swoim bratem Stanisławem i jego rodziną.
Pokazał swoje prace na wystawach w Museu de Arte Moderna de Sāo Paulo i w Rio de Janeiro.
1956
Wystawa wspólna z Jean Colin w Amiens w Galerii przy rue Duserel.
W Wystawa w Grabowski Gallery w Londynie.
W Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w październiku rozpoczął się okres liberalizacji ustroju i ograniczenia komunistycznego terroru w Polsce.
1957
Na fali tzw. Odwilży (liberalizace komunistického režimu po smrti Stalina a nepokojích v roce 1956) możliwe było zorganizowanie indywidualnych wystaw dzieł Józefa Czapskiego w komunistycznej Polsce:
- W Muzeum Narodowym w Poznaniu
- W Galeria w Domu Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie.
Czapski nie uczestniczył w otwarciu wystaw. Nie mógł z powodów politycznych przyjechać do Polski, Jako żołnierz Armii Andersa, ocalony z obozów sowieckich, oskarżający Stalina i Berię za zbrodnię katyńska, nie mógł po wojnie wrócić do komunistycznej Polski.
W związku z tzw. „odwilżą”, rozważał przyjazd do Polski, ale jak pisał do Ludwika Heringa: „Nie widzę, bym mógł wracać i zdecydować się na milczenie o tylu rzeczach. A tu do pewnego stopnia postawiono mi alternatywę, albo wracasz zupełnie, albo nie wracasz – bez turystyki!” Jerzy Giedroyc nie chciał, by Czapski – współpracownik emigracyjnego pisma „Kultura” odwiedził komunistyczną Polskę. Bał się, że władze wykorzystają to propagandowo. Dlatego „zabronił mu turystyki”. Czapski nie chcąc także zostawić siostrę Marię, podjął decyzję o niewyjeżdżaniu z Francji.
1958
6 czerwca – wystawa obrazów i rysunków w Galerie M. Bénezit w Paryżu.
„Moja wystawa w Paryżu była, zdaje się, lepsza niż dawniejsza”.
Spotkanie u Jeana Cocteau w Milly-la-Foret. Wizyta u André Malraux: „Szalenie mi się wydał podobny do mojego rysunku […] uciekł od Gallimarda do de Gaulle`a”.
1959
Wystawa w Grabowski Gallery w Londynie.
1960
Publikacja zbioru esejów Józefa Czapskiego o sztuce pt. „Oko” (Instytut Literacki, Paryż).
Wystawa w Grabowski Gallery w Londynie.
1961
Wystawy malarstwa w Galerie M. Bénézit w Paryżu
Wystawa w Sagittarius Gallery w Nowym Jorku
1962
Wystawy w Galerie de Marignan w Paryżu
Wystawa w Toronto
1964
Wystawy rysunków w Galerie Aurelia w Paryżu
Wystawa w Galerie Bénézit w Paryżu
Wystawa w Grabowski Gallery w Londynie
1965
Spotkanie z Anną Achmatową w Paryżu.
1966
Wystawy w Galerie Jacquesa Desbrière w Paryżu
Wystawa w Galerie M. Motte w Genewie
1967
Wystawa w Galerie Jacquesa Desbrière w Paryżu.
Malował obraz „Madeleine Renaud w sztuce Marguerite Duras Des Journées…”. Znajomość z aktorką przetrwa przez kolejne lata i będą się spotykali towarzysko w kawiarniach i restauracjach paryskich. Czapski będzie zapraszany przez aktorkę i jej męża Jeana-Louis Barrault na spektakle teatralne do Teatru Odeon, w czasie których i naszkicował wiele rysunków; na ich podstawie powstały obrazy.
1968
W paryskiej Kulturze w specjalnym numerze poświęconym wydarzeniom w Czechosłowacji Józef Czapski opublikował tekst „Wystrzał wśród nocy”. („Kultura” 1968, nr 253) https://static.kulturaparyska.com/attachments/3c/05/d2eddb4e924ef93300f6c23dd259e9cf5ce126e0.pdf#page=18
Wystawa w Grabowski Gallery w Londynie.
1969
Czapski w paryskiej Kulturze opublikował esej „Šíma i Cremonini”, w którym zachwycał się malarstwem czeskiego artysty. „Kultura” 1969, nr 1/256-2/25
1970
Wystawy w Grabowski Gallery w Londynie i w Galerie Jacquesa Desbrière w Paryżu. Poznał Murielle Gagnebin, która zafascynowana jego malarstwem rozpocznie pracę nad monograficzną książką o jego dziełach (Czapski La main et l’espace, 1974).
1971
Wystawa retrospektywna w Galerie M. Motte w Genewie.
Otrzymał Nagrodę Literacką Fundacji Godlewskich w Zurychu.
1972
Wystawa retrospektywna w Galerie M. Motte w Genewie
1973
Spotkanie z malarzem Pierre Lesieur, początek długiej znajomości i fascynacji malarstwem tego artysty.
1974
W Lozannie ukazał się monografia o malarstwie Józefa Czapskiego napisana przez Murielle Werner-Gagnebin, „Czapski, la main et l’espace”. To jedna z pierwszych takich publikacji o twórczości polskiego malarza. W archiwum Józefa Czapskiego w Muzeum Narodowym w Krakowie zachował się egzemplarz, na którym artysta pozostawił ślady notatek, wnikliwego czytania.
Wystawy w Galerie Lambert w Paryżu i w Grabowski Gallery w Londynie oraz w Galerie M. Motte w Genewie.
W październiku w Zurichu wraz Jerzym Giedroyciem spotkał się Aleksandrem Sołżenicynem.
1975
Wystawa w Librairie-Galerie Galaxie w Paryżu.
W komunistycznej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk opublikował notkę informacyjną nr 9, w której znalazły się wytyczne dla cenzorów. Notatka zawierała nazwiska autorów zakazanych. Wśród nich znaleźli się m.in. Józef Czapski, Maria Czapska . „(…) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”.
1976
Wystawa w Galerie Melisa w Lozannie oraz Galerie Plexus Barbary i Richarda Aeschlimannów w Chexbres.
1977
Wystawy w Galerie Dédale w Genewie i w Librairie-Galerie Galaxie w Paryżu.
1978
Wystawa w Galerie Briance w Paryżu.
1979
Wystawa w salonie Galerie Jacques Desbrière. Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1980
Wystawa w Galerie Plexus w Chebres Richarda Aeschlimanna.
1981
Umarła jego siostra Maria Czapska.
Instytut Literacki wydał tom esejów o sztuce i o literaturze pt. „Tumult i widma”.
Wystawa w Galerie Briance w Paryżu.
1982
Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1983
Nakładem wydawnictwa Znak w Krakowie, którego dyrektorem był Jacek Woźniakowski, mąż siostrzenicy Józefa Czapskiego ukazał się drukiem zbiór esejów pt. „Patrząc” (w opracowaniu Joanny Pollakówny). To artykuły, które we Francji ukazały się w emigracyjnym wydawnictwie pt. „Oko”.
Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1984
Wystawa w Galerie Briance w Paryżu.
1985
Jjako najstarszy artysta uczestniczył w Biennale Paryskim ( Biennale de Paris, Grande Halle de La Villette) i pokazał 10 obrazów w jednej sali dla niego przeznaczonej.
Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1986
Wystawa w Muzeum Archidiecezjalnym w Warszawie.
Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
Reżyserka Agnieszka Holland przygotowała film o Józefie Czapskim.
1986
Wystawa Czapski. Peintures récentes et anciennes, Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1987
W siedzibie wydawnictwa „Libella” przy 12, rue Saint-Louis-en-l`Isle w Paryżu z okazji wydania książki Proust contre la dechéance oraz książki Souvenirs de Starobielsk (wydawnictwo Noir sur Blanc) odbyło się spotkanie autorskie Józefa Czapskiego.
1988
Wystawa w Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1989
Wystawa pt. Czapski. Toiles anciennes et nouvelles, Galerie Plexus Richarda Aeschlimanna w Chexbres (Szwajcaria).
1990
Ukazało się pierwsze w Polsce oficjalne wydanie „Na nieludzkiej ziemi” (wydawnictwo Czytelnik).
Dwie wystawy w Musée Jenisch w Vevey w Szwajcarii (w tym jedna z nich retrospektywna).
W wydawnictwie Znak w Krakowie wydano eseje Czapskiego pt. „Czytając” ( w opracowaniu Jana Zielińskiego).
1991
Wystawa „Dziennik Józefa Czapskiego” w Muzeum Narodowym w Poznaniu.
1992
Wystawa „Józef Czapski. Malarstwo ze zbiorów szwajcarskich”, Muzea Narodowe w Krakowie, Poznaniu, Warszawie.
Otrzymał nominację na Honorowego Profesora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Do siedziby paryskiej Kultury dyplom przywiózł rektor profesor Stanisław Rodziński.
1993
12 stycznia w swoim pokoju,w domu przy 91, avenue de Poissy w Le Mesnil-le-Roi umarł Józef Czapski i został pochowany na cmentarzu w Mesnil-le-Roi.
1996
W stulecie urodzin Józefa Czapskiego UNESCO ogłosiło rok 1996 Rokiem Józefa Czapskiego
W grudniu 1996 roku w salach praskiego Ratusza Nowomiejskiego Muzeum Narodowe w Krakowie otworzyło wystawę Józef Czapski. Malirske a literarni dilo. Pokazano wówczas 60 obrazów olejnych wypożyczonych ze zbiorów szwajcarskich oraz zestaw bardzo wielu książek autorstwa Czapskiego, a także jemu poświęconych.
Kalendarium opracowała Elżbieta Skoczek na podstawie dokumentów archiwalnych oraz materiałów zebranych przez Joannę Pollakównę, Piotra Kłoczowskiego, Janusza Nowaka.